رئیس پردیس البرز: مشکلات جامعه امروز ما حاصل نگاه تک‌ساحتی به حل مسائل است
روابط عمومی پردیس البرز- دکتر یونس نوربخش در همایش دهمین سالگرد تأسیس دانشکده علوم و فنون نوین گفت: بین رشته‌های دانشگاهی دیالوگ وجود ندارد و همین نگاه و شیوه تک‌ساحتی در عرصه علم، مشکلات زیادی را ایجاد کرده است زیرا نمی‌تواند مسائل جامعه را حل کند.
دانشیار گروه جامعه‌شناسی دانشگاه تهران افزود: بین رشته‌های دانشگاهی دیالوگ وجود ندارد؛ همه تک‌ساحتی هستند و جداگانه فکر و عمل می‌کنند. با این وضعیت، تبدیل گفتمان تک‌ساحتی به گفتمان چندساحتی کار آسانی نیست. در دنیا اکنون افراد را به گونه‌ای تربیت می‌کنند که از همان ابتدا میان‌رشته‌ای باشند.
رئیس پردیس البرز که با عنوان «فرصت‌ها و چالش‌های میان‌رشتگی در دانشگاه‌ها» سخن می‌گفت، اظهار داشت: بسیار خرسندم از اینکه بنده از حوزه علوم اجتماعی در جمع علوم و فنون حاضرم. در کنار مسائل فنی و تکنولوژیک اگر علوم انسانی و اجتماعی قرار نگیرد می‌تواند بسیاری از فجایع را به بار بیاورد که در این زمینه نمونه‌های زیادی هم در سطح جهانی و هم در سطح کشوری وجود دارد.
دکتر نوربخش تصریح کرد: وقتی پشت صنعت و غیره نگرش انسانی و اجتماعی وجود نداشته باشد فنون و تکنولوژی‌هایی خلق می‌شود که بعد از مدت‌ها بشریت متوجه می‌شود که مسیر بسیار غلطی را طی کرده است و باید برگردد و آنها را اصلاح کند. تخریب محیط زیست و بسیاری فجایع بشری حتی در قرن بیست و بیست و یک کم نیستند.
وی اضافه کرد: از این جهت بسیار خرسندم برای برپایی این همایش و تبریک عرض می‌کنم دهمین سالگرد تأسیس این دانشکده بسیار خوب را؛ به ویژه این کلمه نوین که مورد تاکید من هم هست و چیزی است که دائماً در دنیا روی آن تاکید می‌شود. ما در حوزه علوم اگر در مرزهای نوین حرکت نکنیم، در سازمان‌دهی اگر در مرزهای نوین حرکت نکنیم، در اندیشیدن اگر در مرزهای نوین حرکت نکنیم محصول فنی ما چندان نمی‌تواند مشکل جامعه امروز ما را حل کند. بنابراین اسم این دانشکده بسیار با دقت انتخاب شده است.
دکتر نوربخش با اشاره به اهمیت میان‌رشته‌ای در دانشگاه گفت: در بحث میان‌رشتگی یکی از جاهایی که در دانشگاه تهران بسیار فعال بوده است، مأموریت داشته و کارهایی انجام داده، پردیس البرز است که در حوزه گفتمان‌سازی در ارتباط علوم با هم کارهای چشمگیری داشته است تا یک حرکت به سمت همگرایی علوم اتفاق بیفتد و کار گروهی و ارتباط برقرارکردن علوم با هم جا بیفتد.
دانشیار جامعه‌شناسی دانشگاه تهران قرن نوزده و بیست را دوره تخصص‌گرایی، تفکیک علوم و حوزه‌ها توصیف کرد و افزود: اکنون یک پارادایم جدید ایجاد شده که همگرایی و ارتباط مجدد مؤسسات، علوم، دانشمندان و همه حوزه‌ها با یکدیگر است. ما باید بتوانیم در این پارادایم جدید حرکت کنیم. بنابراین ما در سال‌های گذشته در گفتمان‌سازی در حوزه میان‌رشتگی تلاش زیادی به عمل آورده‌ایم و کوشیده‌ایم برخی از ذهنیت‌های منفی را در این مورد تعدیل کنیم.
دکتر نوربخش عنوان کرد: برخی بر این باورند که میان‌رشتگی علم نیست در حالی که اگر عمیق بنگریم، این یک برداشت نادرست است زیرا امروزه بسیاری از تولیدات حاصل مداخله ده‌ها رشته هستند. این دخالت‌شان کنار هم قرار گرفتن نبوده است بلکه انباشت و تجمیع علمی بوده است. وقتی یک جامعه‌شناس در حوزه فناوری وارد می‌شود و با سوالات و نگرش‌های جدیدی مواجه می‌شود، نوع نگاه او به حوزه علوم اجتماعی و آینده بشریت تغییر پیدا می‌کند. یا کسی که در حوزه فنی کار می‌کند وقتی با حوزه علوم اجتماعی آشنا می‌شود، چیزی که تولید می‌کند برای بشریت بسیار مفیدتر است تا آن شخصی که صرفاً فن‌سالانه به مسئله نگاه می‌کند.
وی خاطرنشان کرد: نظریه‌های زیادی در حوزه نقد جامعه تکنولوژیک که اکنون در آن قرار داریم وجود دارد. نقد آنها مخالفت با فن و تکنولوژی نیست بلکه جامعه تکنولوژیکی را نقد می‌کنند که در آن فن سالاری می‌کند و انسان به جای آنکه پادشاه تکنولوژی باشد، اسیر تکنولوژی شده است و به جای آنکه تکنولوژی را به خدمت بگیرد خودش به خدمت فن درآمده است. این اتفاق نتیجه تفکیک حوزه‌هاست که بدون توجه به هم چنین اتفاقاتی رخ داده است. مثال واضح آن در حوزه شهرسازی است. هنگامی که در حوزه عمرانی اقدامی بدون توجه به جنبه‌های اجتماعی به عمل می‌آید، مشکلات و معضلات بسیاری در پی خواهد داشت. خودرو هم امروز باید به این پارادایم توجه کند. همه تکنولوژی‌ها باید به این وجه توجه کنند.
رئیس پردیس البرز با اشاره به سابقه میان‌رشته‌ای گفت: در کشور ما میان‌رشته‌ای تجربه بسیار طولانی در دانشگاه‌ها دارد اما بخشی از این تجربیات ناموفق بوده است. باید هدف از میان‌رشتگی مشخص باشد. چرا باید این علوم کنار هم قرار بگیرند؟ کدام علوم باید کنار هم قرار گیرند و به چه منظوری؟ اینها پرسش‌های مهمی هستند که باید پاسخ داده شوند.
دکتر نوربخش با اشاره به شاخص‌های میان‌رشتگی گفت: در پردیس البرز دانشگاه تهران که اکنون چندین میان‌رشته‌ای را در دست دارد و گروه‌های علمی آنها را در مراحل مختلف تشکیل داده است، شاخص‌هایی را در نظر گرفته‌ایم؛ یکی این است که باید نگاه به آینده وجود داشته باشد. تغییرات علمی و شغلی بیست سال آینده چیست که باید اینها در کنار هم قرار گیرند تا به مسائل آن زمان پاسخ بگویند؟ اگر چنین چیزی وجود نداشته باشد، کنار هم قرار گرفتن خیلی معنا ندارد.
وی با برشمردن شاخص‌های توجه به مسائل مهم جامعه، به‌خصوص توجه به مسائل استراتژیک، محصول محور بودن و نوین بودن خاطرنشان کرد: اگر محصولی تولید شود اما نو نباشد و بر اساس نیازهای آینده تولید نشده باشد، به سرعت از رده خارج می‌شود.
دکتر نوربخش تغییر و تحول‌آفرینی، تقاضامحور بودن را شاخص‌های مهم دیگر دانست و تصریح کرد: تغییر و دگرگونی برای بهتر شدن زندگی است اما برای این تغییر باید تقاضا وجود داشته باشد. ممکن است چیزی از نظر من مهم باشد اما کسی طالب آن نباشد. بنابراین میان‌رشتگی باید بازار مصرف و تقاضا داشته باشد. اینکه در یک دپارتمانی بنشینیم و بدون توجه به نیاز جامعه و بازار تولید کنیم که فایده‌ای ندارد. تاکنون حدود ۲۵۰ میان‌رشته در وزارت علوم مطرح و خیلی از آنها تصویب هم شده است اما بسیاری از آنها هیچ کاربردی برای جامعه ندارد و خودشان هم هیچ‌وقت آنها را اجرا نکردند. علت آن نبود شاخص بوده است. رسالت دانشگاه تغییر و نوآوری است. تا زمانی که تغییر وجود نداشته باشد اتفاقی نمی‌افتد. مسئله تغییر و تحول از وسایل اصلی کار علمی در دانشگاه است. بعضی از علوم کهنه شده‌اند و دانشجویان جدید حاضر به تحصیل در آنها نیستند.
رئیس پردیس البرز با اشاره به این پرسش که فرصت‌های میان‌رشتگی چیست؟ پاسخ داد: یکی تحقق اهداف سیاستگذاری‌های کلان کشور است. مسئله سلامت را در بحث کرونا دیدیم و فهمیدیم که مسئله سلامت فقط در حوزه پزشکی نیست. مفهوم سلامت مفهوم بسیار پیچیده‌ای است که باید همه حوزه‌ها در کنار هم به آن بپردازند. یک بخش آن پزشکی است اما «پزشکی‌سازی» آن غلط است. امروزه بخش مهمی از سلامت به حوزه علوم اجتماعی ربط دارد و سلامت اجتماعی را می‌سازد. تا پزشکان کنار جامعه‌شناسان و روان‌شناسان قرار نگیرند شاید درمان جسمی اتفاق بیفتد اما سلامت (health) اتفاق نمی‌افتد.
دکتر نوربخش تاکید کرد: زیست‌پزشکی مصداقی از میان‌رشتگی است که خوب پیش رفته است و خوب جواب می‌دهد. در حوزه هوش مصنوعی کارگروه بسیار خوبی تشکیل شده که ماه‌هاست روی نحوه ارتباط هوش مصنوعی با سایر رشته‌ها کار می‌کنند. یکی از رشته‌های مصوب علوم اجتماعی محاسباتی (رایانشی) است. وقتی محاسبات خود را به کامپیوتر بدهیم روش در علوم اجتماعی تغییر پیدا می‌کند، نتایج تغییر پیدا می‌کنند، مفهوم جامعه‌شناس عوض می‌شود. جامعه‌شناس داده‌ها را قبلاً به گونه‌ای جمع می‌کرد حالا باید با بیگ‌دیتا کار بکند؛ کلاً شکل علوم اجتماعی تغییر پیدا می‌کند. این اتفاق بسیار مهمی است که می‌تواند در حوزه علوم اجتماعی تحول ایجاد کند.
وی گفت: سیاست‌های بالادستی مفاهیمی را مطرح کرده است که فقط در سایه کنار هم قرار گرفتن علوم محقق می‌شوند. محیط زیست هم یکی از حوزه‌های مهم میان‌رشتگی است. محیط زیست فقط به حوزه جنگل‌بانی و کشاورزی مربوط نمی‌شود. محیط زیست مفهوم پیچیده‌ای است که برای مطالعه آن باید علوم مختلف کنار هم قرار بگیرند. حوزه کارآفرینی که ارتباط با صنعت است، مسئولیت اجتماعی که امروز در دانشگاه‌ها محور است، مهارت و سهم آموزش‌های مهارتی بخشی است که در حوزه میان‌رشتگی می‌تواند تحقق پیدا کند. اساساً مفاهیم نوآوری، فناوری و خلاقیت در حوزه بین‌رشته‌ای می‌تواند اتفاق بیفتد.
دکتر نوربخش افزود: مسئله مهم دیگر تحول در علوم است. وقتی علوم در کنار هم می‌نشینند وضعیت دگرگون می‌شود. وقتی فلسفه و فیزیک در کنار هم نشستند، فلسفه تغییر پیدا کرد. کشفیات فیزیک فلسفه را متحول کرد؛ سوالات و دیدگاه‌های جدیدی در فلسفه ایجاد کرد. مرحوم علامه جعفری می‌رفت با فیزیکدان‌ها می‌نشست. می‌گفت فیلسوف باید با فیزیک آشنا باشد. می‌بینید که دو دانش کاملاً ضد هم- فیزیک در مقابل متافیزیک- هستند. اینها گفتمان‌های جدیدی است که موجب بازسازی علوم می‌شود به این دلیل که می‌توانند در مقابل سوالات و مسائل جدید قرار بگیرند. اینها فرصت‌هاست که میان‌رشتگی برای ما ایجاد می‌کند؛ باید اینها را غنیمت بشماریم و جدی بگیریم؛ آینده در گرو اینهاست. اما چالش‌های زیادی هم وجود دارد.
رئیس پردیس البرز با اشاره به این چالش‌ها اظهار داشت: ما پنج سال است که در این مسیر وارد شده‌ایم و کار می‌کنیم اما چالش‌های فراوانی در این راه وجود دارد که گاهی مانع رسیدن به هدف می‌شود. یکی از این چالش‌ها خود وزارت علوم است. چندین میان‌رشته‌ای از سوی دانشگاه تهران به وزارت علوم ارسال شده اما تصویب آنها متوقف شده است.
وی اضافه کرد: یکی دیگر از این چالش‌ها درک نادرست از مفهوم میان‌رشتگی است. سطحی‌نگری این مفهوم را دستخوش بدفهمی کرده و همین باعث مخالفت‌های جدی از سوی برخی افراد شده است. چالش مهم دیگر نبود دیالوگ بین رشته‌هاست. همه تک‌ساحتی هستند و جداگانه فکر و عمل می‌کنند. با این وضعیت، تبدیل گفتمان تک‌ساحتی به گفتمان چندساحتی کار آسانی نیست. در دنیا اکنون افراد به گونه‌ای تربیت می‌کنند که از ابتدا میان‌رشته‌ای باشند. چالش دیگر آینده نامشخص میان‌رشتگی در کشور ماست چون بسیاری به دلیل عادت به رشته‌ای بودن از درک مدرک میان‌رشته‌ای ناتوان‌اند. بنابراین بعد از دانش‌آموختگی به دلیل درک پایین مدیران از میان‌رشتگی مشکل یافتن کار و استخدام خواهند داشت. اینها چیزهایی است که باید در سطح کلان حل شوند.
دکتر نوربخش خاطرنشان کرد: موانع سازمانی، اداری و قانونی زیادی وجود دارد. دانشگاه تهران در این مورد اقدامات بسیار خوبی انجام داده است اما هنوز به وضعیت مطلوب نرسیده‌ایم. متأسفانه مشوق‌های لازم وجود ندارد. مثلاً ارتقای استادان تک‌رشته‌ای راحت‌تر صورت می‌گیرد اما برای استاد میان‌رشته‌ای موانع زیادی برای ارتقا وجود دارد. لذا تا زمانی که این مفهوم به عنوان گفتمان غالب و پارادایم اصلی دانشگاه‌ها قرار نگیرد، اتفاقات مربوط به این حوزه خیلی بطئی و کند پیش می‌رود. بنابراین بین دانشگاه و جامعه شکاف‌هایی وجود دارد که به آنها توجه نشود این شکاف عمیق‌تر می‌شود که پر کردن آن مشکل خواهد شد.
وی در پایان اظهار داشت: دانشکده علوم و فنون نوین برای پردیس البرز یک همکار خوب است. ان‌شاءالله کارهای خوبی را با هم شروع می‌کنیم. امیدوارم همکاری ما پلی باشد برای ارتباط بین دانشگاه و صنعت که بتوانیم گام‌های مؤثری در رفع مشکلات کشور برداریم.